Türkistan'daki Usul-i Cedid okulları onun tesiri ile kurulmuştur. Mahmud Hoca Behbudî, Tevellâ, Abdulla Evlanî, Sadreddin Aynî, Hamza ve diğerleri, "Tercüman” gazetesinin Türkistan'daki ilk okuyucuları ve takipçileri idiler. Türkistan Vilayetining Gazeti, Sada-yı Türkistan, Sada-yı Fergana gazeteleri ve Ayna dergisinde, “Tercüman”'dan iktibas edilen haber ve makaleler muntazam olarak basılıyordu.

Taşkent cedidçilerinin atası sayılan Münevver Kari, Sovyet Özbekistan'ı gazetesinin 7 Haziran 1927 tarihli sayısında bu akımı, devamlı yaygınlaştığı bir sırada, karalayarak şöyle yazmıştı:

"Cedid okullarını açanlar eski okul, medrese ve dindarların yetiştirdiği ediplerdi. Onlar yalnız İ. Gaspıralı'nın Bahçesaray'da çıkan gazetesini okudular ve okulu bu suretle mektebin ne olduğunu çok iyi anlayarak kitaplar getirdiler."

Rusya Müslümanlarının dünyasında yüz veren bu sosyal-manevî gelişmede Gaspıralı'nın hizmeti hakikaten gayet büyüktür. O, Rusya müslümanlarının hayatında yeni bir hadise olan, Usul-i Cedid'in temelini atıp "Tercüman” gazetesi ile Türkçe matbuatı başlatmıştır. Geçen asrın sonlarında, değil Rusya, Türkistan ve hatta Hive, Buhara emirliklerinde, Usul-i Cedid'in duyulmadığı bir köy bulmak çok zordu.

Misyoner N. P. Ostroumov'un müdürü bulunduğu Taşkent Öğretmen Okulu'nda 30 Ağustos 1882 tarihinde, "Rus olmayanların, müslümanların eğitimlerini hangi prensipler üzerine kurmak gerekir?" konulu bir toplantı oldu. Bu toplantıda, Türkistan genel valisi A. K. Abramov'un başkanlığında imparatorluk askerî idaresinin temsilcileri ve ruhbanlar da hazır bulunmuşlardı. Tarih ve coğrafya öğretmeni M. A. Miropiyev toplantıda bir tebliğ sunmuş ve "Gaspıralı'nın, bu tasarısın kabul etmek, yok olmak üzere olan müslümanları diriltmek, yani bağrımızda yılan beslemek olur. Müslümanların eğitimlerinin temelinde, İslamı bozmak, dinî gayreti tamamen yok etmek, dolayısıyla onları ruslaştırmak olmalıdır." (Turkestanskiy Sbornik, cilt; 361, s.; 144) mülahazasında bulunmuştu.

Kafkas Öğretmen Okulu'nun müdürü olan Semyonov, Gaspıralı'nın tasarısını destekleyenlerden son derece rahatsız olmaktaydı. Taşkent Öğretmen Okulu, 15 yıl boyunca yerli halkı kendisine çekemediği için zor duruma düşmüş ve "Bizim vazifemiz, yerlileri, okulumuzu sevmeye, saymaya ve ona inan maya mecbur etmektir. Bu bakımdan, İngilizlerin, bu sahada Hindistan'da yaptıkları bize örnek olmalıdır." demek zorunda kalmıştı.

Gaspıralı, 1892 yılında müslüman okullarının ilyatı (?) tasarısıyla Türkistan genel valisi Rozenbakh'a müracat etti. Vali, projeyi inceleme ve rapor yazma işini N. P. Ostroumov ile V. P. Nalivkin'e havale etti. Bu ikili tabiî ki projeyi reddedip "Kabul edilemez!" raporunu verdiler. Ostroumov, Gaspıralı'nın yaptığı işleri, Avrupa medeniyetinin zenginliklerinden, kendi millî benliğini korumak için faydalanma şeklinde değerlendirmiş ve bundan hoşlanmamış; Gaspıralı'nın tesirinin Türkistan'ı da tutmasından korktuğunu söylemişti. Kısacası, Rozenbakh, tasarının "akim bırakılması" kararını verdi. (A. V. Pyaskovskiy, 'Revolyutsiya v Turkestane', 1905-1907. yıllar Moskova,. 1958, s. 99).

Gaspıralı 1893'te Taşkent'e geldi. Semerkand, Buhara gibi şehirlerde bulundu. Ancak, Türkistan askerî idaresi olsun, Buhara Emirliği olsun onun "Usûl-i cedid"ini pek hoş karşılamadılar. İşler sarpa sardı. Taşkent'teki çalışmalardan bir netice çıkmadı. Yalnızca Semerkand'da bir okul açabildi. Ama Gaspıralı yolundan dönmedi. Türk boyları arasında "hocaların hocası" ve çocukların sevgilisi olarak kaldı.

Amma bütün bunlara rağmen Gaspıralı'nın taraftarları Türkistan'da sürekli arttı. Sadreddin Aynî meşhur Hatırat'ın da şunları yazıyor:

"Rus-Japon harbi başlamıştı. Buhara'ya arada bir gelen "Tercüman” gazetesi bu savaş sebebiyle daha sık ve daha çok gelmeğe başladı." (Eserler, 1963, cilt I, s. 200).

Prof. B. Velihocayev, Özbekistan Edebiyatı ve San'atı gazetesinde, 4 Kasım l988 tarihinde basılan "Aynî Telkininde Fıtrat" isimli makalesinde şöyle ilginç bir vakayı anlatmaktadır: "Abdurauf Fıtrat 1911 yılı baharında Buhara emirinin zulmünden kaçarak, İran yoluyla İstanbul'a gider. Orada okur; ve bir eser yazar. Münakaşa isimli bu eserde cedid meselesi hakkındaki fikirlerini beyan eder. İstanbul'da "Buhara Maarif-Talim Cemiyeti" adında resmî ve legal bir cemiyet kurulur ve bu cemiyet, adına uygun olarak Buhara ve Türkistan maarifinin gelişmesinde önemli bir rol oynar. Rusya'nın muhtelif İslam memleketlerinden gelen gençler de bu cemiyetin çalışmalarına katılırlar. Abdurauf Fıtrat cemiyetin kurucularından biridir. Fıtrat burada İsmail Gaspıralı'nın "Darü'r-rahat Müslümanları" eserini farsçaya çevirir ve bu çeviri, Buhara'da gençler tarafından kurulan "Kitabhane-i Ma'rifet" cemiyetinin sağladığı para ile neşredilir."

Önceki Sayfa (1/5) - Sonraki Sayfa (3/5)